Cây Bán Hạ Nam – Typhonium trilobatum Schott.
Mô tả, đặc điểm, kỹ thuật trông, cách chăm sóc, tác dụng và những bài thuốc từ cây bán hạ nam.
I: Mô tả và đặc điểm của cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
1. Tên khác: Cây chóc, chóc chuột, nam tinh, bán hạ ba thùy
2. Tên khoa học: Typhonium trilobatum Schott.
3. Họ: Ráy (Araceae).
4. Bộ phận dung: Thân rễ. Khi dùng phải qua chế biến cẩn thận.
5. Công năng, chủ trị: Hóa đàm táo thấp, giáng nghịch chỉ nôn, giáng khí chỉ ho. Chữa nôn, buồn nôn, đầy trướng bụng, ho có đờm, ho lâu ngày. Dùng ngoài chữa ong đốt, rắn rết cắn
Cây bán hạ nam có tên khoa học là – Typhonium trilobatum Schott.
6. Nguồn gốc và khu vực phân bố cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Là loại cây mọc hoang, cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott có thể tìm thấy khắp nơi ở nước ta. Ngoài ra, cây còn mọc ở các nước như Nhật Bản, Ấn Độ và Trung Quốc.
7. Đặc điểm của cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Cây bán hạ Việt Nam (bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott) còn được gọi là củ chóc, cây chóc chuột hay lá ha chìa, có tên khoa học là Typhonium trilobatum Schott, thuộc họ Ráy (Araceae). Bán hạ nam là một loại cỏ không có thân, củ cây hình cầu với đường kính khoảng 2cm. Lá cây có thể hình mác, hình tim hoặc chia thành thùy với độ dài khoảng 4 – 15cm và độ rộng khoảng 3,5 – 9cm. Hoa bán hạ mọc thành cụm và được gọi là bông mo, phần hoa đực có chiều dài khoảng 5 – 9mm và khoảng 17 – 27mm đối với phần trần, hoa có màu xanh pha đỏ tím với đặc điểm hoa đực nằm ở trên và hoa cái nằm ở dưới. Quả cây thuộc loại quả mọng, hình trứng và dài khoảng 6mm.
II: Kỹ thuật trồng và chăm sóc cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
1. Chọn vùng trồng cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott sinh trưởng tốt ở nơi ẩm ướt, có bóng râm. Khu vực trồng dược liệu có năng suất tốt nhất là đồng bằng, những nơi đất giầu dinh dưỡng, phù sa ven sông. Thích hợp đất có PH trung tính hay hơi kiềm.
2. Giống cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott trị chứng ho, khó thở, hen suyễn lâu ngày.
Loại giống: Hiện nay ở nước ta có đang tồn tại 3 loại bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott: Bán hạ sapa, bán hạ dại và bán hạ nam. Trong trồng trọt hiện nay, ở nước ta chủ yếu dùng loại bán hạ nam nên phải trọn đúng loại bán hạ nam theo các đặc điểm sinh học nêu trên mới cho năng suất cao, chất lượng tốt.
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott có thể nhân giống bằng hạt, chồi và bằng củ. Trong đó cách nhân giống bằng củ thường được sử dụng và có hiệu quả nhất.
Nhân giống bằng củ: Cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott sinh trưởng, phát triển ngoài củ cái thường có thể mọc 7 – 10 củ con (dảnh nhỏ) các dảnh này được sử dụng làm giống rất tốt.
Lượng giống cần cho 1 ha là: 500 – 550kg/ ha.
Tiêu chuẩn củ giống: Chọn các dảnh từ cây mẹ khỏe mạnh, không sâu bệnh, có kích thước 0,5 – 1,0 cm, không bị xây xát làm giống.
3. Thời vụ gieo trồng cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott mỗi năm có thể trồng được 2 – 3 vụ, sau trồng từ 3 – 4 tháng thì được thu hoạch. Thời vụ trồng chính là tháng 2 – 3, thu hoạch tháng 6 – 7.
4. Kỹ thuật làm đất trồng cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Chọn đất thịt nhẹ (tốt nhất là đất phù sa quanh sông suối). Tưới tiêu thuận lợi, độ PH 6,0 – 8,0, tầng canh tác dày.
Đất được cày bừa kỹ, làm sạch cỏ dại, chia luống rộng 1 – 1,2 m, mặt luống còn rộng 70 – 80 cm. Luống cao 25 – 30cm, chiều dài luống tùy theo ruộng.
5. Mật độ và khoảng cách trồng cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Khoảng cách trồng 20 x 15cm (mật độ 330.000 cây/ha)
6. Kỹ thuật trồng cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Sau khi lên luống xong, rạch 3 hàng trên mặt luống, mỗi hàng cách nhau 20cm, bón toàn bộ phân lót, phủ đất lên trên, trồng củ giống trên các hàng đã rạch sẵn với khoảng cách 15cm.
Cây bán hạ Nam – Typhonium trilobatum Schott.
7. Cách chăm sóc cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Từ khi trồng đến khi cây được 7 – 10 ngày, giữ đất ẩm thường xuyên 80 -90%.
Từ khi cây có 1 -3 lá thật, giữ đất có độ ẩm 60 – 70%, thường xuyên nhặt sạch cỏ dại, tỉa những chỗ mọc dày, các cây bị sâu bệnh, dặm cây chết. Khi cây được 3 lá có thể tưới đạm loãng 1%.
Khi cây có 2 – 6 lá thật tiếp tục làm cỏ xới xáo, giữ ẩm đất 60 – 70%. Tỉa dặm lần cuối, ổn định khoảng cách theo quy định.
Giai đoạn cây từ 6 lá đến khi cây giao tán tiến hành chăm sóc 2 lần, giữ ẩm tốt nhất 50 -60%, xới cỏ, phá váng, tiêu nước khi mưa, bón thúc lần 2 như trình bày ở trên.
Từ lúc cây giao tán đến khi thu hoạch thường xuyên chú ý thoát nước ngay khi mưa úng tránh bị thối củ.
Vào tháng 5,6 khi cây có hiện tượng úa vàng và lụi, giảm độ ẩm (40 – 50%) để chuẩn bị thu hoạch.
Cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott trị chứng buồn nôn, đầy trướng bụng.
8. Phòng trừ sâu bệnh cho cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott rất ít sâu bệnh, thường chỉ gặp rệp mềm phá hại thân, lá. Triệu chứng gây hại và cách phòng trừ rệp như sau:
Triệu chứng gây hại: Ban đầu rệp chỉ tập chung gây hại ở những búp non, lá non. Về sau do tích lũy nhiều, mật độ tăng nhanh, chúng suất hiện cả trên những lá già và thường tập chung trên cả mặt dưới của lá. Rệp trích hút nhựa cây làm búp non, lá non bị quăn queo, biến dạng. Lá chuyển sang màu vàng, cây còi cọc, sinh trưởng kém. Rệp mềm có kích thước nhỏ, có hình quả lê và thân mềm, chúng thường tập chung thành từng đám, đặc biệt ở dọc các gân lá.
9. Biện pháp phòng trừ cho cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Kiểm tra ruộng thường xuyên và diệt bỏ ngay lập tức những lá bị rệp nặng. Nhổ cỏ dại mọc xung quanh cây vì nhiều loại cỏ dại vốn là đối tượng gây hại của rệp. rệp có thể bị gió thổi bay do đó tránh trồng bán hạ ở cuối hướng gió của những những ruộng đã bị nhiễm rệp.
Sau mỗi vụ thu hoạch cần thu gom sạch sẽ những tàn dư của của cây ở vụ trước đem ra khỏi ruộng tiêu hủy hoặc ủ làm phân bón để tiêu diệt những con rệp còn sống sót trên đó, hạn chế rệp lây lan sang vụ sau.
Hạn chế sử dụng hóa chất vì chúng có thể tiêu diệt cả những thiên địch. Nếu thấy mật độ rệp caog và liên tục gia tăng (tức lực lượng thiên địch có sẵn trong tự nhiên không đủ sức khống chế rệp) thì phải dùng thuốc trừ sâu để diệt rệp.
Cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott trị các loại đau nhức ở đầu.
10. Chế độ xen canh cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott là cây ưa bóng, có thể trồng xen ngô, thanh cao, điền thanh với mật độ thưa để tạo bóng mát.
11. Thu hoạch và sơ chế cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Thu hoạch: Thời điểm thu hoạch vào tháng 6 – 7, khi lá cây bắt đầu chuyển màu vàng và lụi. Đào củ, chọn củ có đường kính trên 1cm để làm dược liệu, dưới 1cm để làm giống.
Sơ chế: Củ làm dược liệu rửa sạch đất, cắt bỏ rễ, cạo sạch vỏ ngoài (màu vàng tro) và rễ tơ khi phơi trên lưới hoặc bạt, đến khi độ ẩm còn dưới 13% là đạt yêu cầu.
III: Tác dụng và những bài thuốc từ cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
1. Tác dụng của cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott dược liệu là vị thuốc có nhiều công dụng đối với sức khỏe con người. Các tác dụng của bán hạ được nghiên cứu theo y học hiện đại và y học cổ truyền như sau:
1.1. Tác dụng theo y học hiện đại:
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott sống có chứa thành phần gây độc tính nhưng sau khi chế biến, dược liệu bán hạ mang lại nhiều công dụng đối với sức khỏe. Thành phần gây độc tính không hòa tan trong nước, không bị phá hủy bởi nước gừng đơn độc nhưng bị phá hủy bởi Bạch phàn, trong khi đó các thành phần có tác dụng chống nôn, giảm ho dễ hòa tan trong nước ấm. Các tác dụng theo y học hiện đại như sau:
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott dược liệu là vị thuốc có nhiều công dụng đối với sức khỏe con người.
Cầm nôn và chống nôn: Các chế phẩm từ dược liệu bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott có công dụng cầm nôn và chống nôn hiệu quả như bột, cao lỏng, nước sắc sau khi được chế biến ở nhiệt độ cao. Tuy nhiên, bán hạ sống là lại nguyên nhân dẫn đến nôn và buồn nôn;
Chống nhiễm độc: Dược liệu bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott có công dụng giải độc khi nhiễm độc acetylcholin, strychnin;
Ức chế sự phát triển của tế bào ung thư: Nước ngâm hoặc cồn loãng ngâm Chưởng diệp lá ha chìa có công dụng ức chế sự phát triển của tế bào ung thư ở động vật thí nghiệm;
Giảm ho: Nghiên cứu thực hiện trong phòng thí nghiệm cho kết quả mèo được gây ho nhân tạo sau khi uống nước sắc từ dược liệu bán hạ có khả năng giảm ho, tuy nhiên hiệu quả kém hơn so với codein.
1.2. Tác dụng theo Y học cổ truyền:
Dược liệu bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott có công dụng táo thấp hóa đàm, hiệu quả cao giúp giáng nghịch cầm nôn, tiêu bỉ tán kết. Vì vậy, vị thuốc này được sử dụng chủ trị trong điều trị chứng thấp đàm, đàm hàn ẩm ẩu thổ, hàn đàm thượng xung gây động phong, ung thư thũng độc, vị nhiệt ẩu thổ…
2. Những bài thuốc từ cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
2.1. Trị các chứng ho, nhiều đờm (hàn), ho lâu ngày:
Gây nôn lợm, bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott 12g, trần bì, bạch phục linh, mỗi vị 10g, cam thảo 8g, dưới dạng thuốc sắc.
2.2. Trị chứng ho, nhiều đờm, thượng vị trướng tức, nôn mửa:
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott, trần bì, bạch phục linh, mỗi vị 250g, cam thảo 75g. Đem 4 vị thuốc trên tán mịn, trộn với dịch sinh khương làm hoàn, mỗi ngày dùng 2 lần, mỗi lần 9 – 15g.
Cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott trị trẻ nhỏ tiêu chảy, nôn mửa do tỳ vị hư hàn
2.3. Trị chứng ho đờm, hoặc sốt kèm theo ho, miệng khát khó thở:
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott 6g, ma hoàng, tô tử, đình lịch tử, mỗi vị 8g, xạ can, hạnh nhân, mỗi vị 10g, sinh khương 4g, thạch cao 20g, đại táo 12g. Sắc uống ngày một thang.
2.4. Trị chứng ho, khó thở, hen suyễn lâu ngày:
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott, tô tử, hạnh nhân, mỗi vị 8g, trần bì, bạch linh, cam thảo, mỗi vị 10g. Sắc uống, ngày một thang.
2.5. Trị chứng hen suyễn lâu ngày, da xanh xao, thiếu máu:
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott 8g, trần bì, phục linh, cam thảo, mỗi vị 10g, đương quy, thục địa, mỗi vị 12g, dạng thuốc sắc, ngày một thang.
2.6. Trị chứng buồn nôn, đầy trướng bụng:
Sử dụng bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott, cam thảo, bạch linh và trần bì, mỗi vị 12g sắc chung với 12g sinh khương. Hoặc cũng có thể dùng 40g bán hạ nam, 32g phèn chi và 28g chỉ xác. Sắc mỗi ngày 1 thang.
2.7. Trị tâm hồi hộp, đờm hàn, ho, chứng khó ngủ:
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott 8g sắc với trúc nhựa 8g, bạch linh, trần bì và cam thảo, mỗi vị 10 gram
2.8. Trị rắn cắn, ong đốt:
Rửa sạch củ bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott, gọt vỏ, giã nát và đắp lên chỗ bị ong đốt. Đối với trường hợp rắn cắn, đầu tiên cần loại bỏ hết chất độc rồi đắp củ bạn hạ nam đã giã nát lên. Tuy nhiên, người bệnh cũng cần theo dõi, tránh trường hợp chất độc còn sót lại gây nguy hại đến tính mạng.
Cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott sinh trưởng tốt ở nơi ẩm ướt, có bóng râm.
2.9. Trị trẻ nhỏ tiêu chảy, nôn mửa do tỳ vị hư hàn:
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott ngâm rửa 7 lần, Trần thương mễ, mỗi thứ 4g, gừng sống 10 lát, sắc uống nóng.
2.10. Trị trẻ nhỏ hay mửa ra đàm, ho phát sốt, ăn vào nôn ra:
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott (ngâm rửa) 280g, đinh hương 4g. Lấy bán hạ trộn với nước, bọc đinh hương, rồi lấy miến làm bánh bao ngoài, đem nướng cho chín, xong chỉ lấy bán hạ và đinh hương trộn với gừng làm viên, to bằng hạt mè. Mỗi lần uống 20-30 viên với nước trần bì.
2.11. Trị các loại đau nhức ở đầu:
Bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott tán nhỏ, 1 chút bách thảo sương, lấy giấy cuốn thuốc vào đốt xông khói vào mũi, trong miệng phải ngậm nước. Khi có đờm dãi ra thì súc miệng ngậm nước khác.
2.12. Cách chế biến và dùng bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Khi dùng cần chế biến thật kỹ để loại đi các chất gây tê, gây ngứa. Có thể đem bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott ngâm vào nước sạch 15 ngày, mỗi ngày đều quấy đảo và thay nước 1 lần. Vớt ra, rửa sạch, để ráo nước rồi ngâm tiếp vào hỗn dịch gồm gừng tươi giã nhỏ đã trộn với vôi tôi và phèn chua dạng dung dịch. Ngâm tiếp 10 ngày. Vớt ra rửa sạch, rồi ngâm tiếp 1 tuần lễ nữa với nước sạch. Vớt ra, phơi khô, rồi sao với trấu tới khi toàn bộ bên ngoài có màu vàng chanh.
Lưu ý khi dùng cây bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott.
Phụ nữ có thai, chứng táo nhiệt, không được dùng.
Khi bị trúng độc bán hạ nam – Typhonium trilobatum Schott: Ngoài việc theo các nguyên tắc cấp cứu nhiễm độc thuốc, có thể dùng 1 – 2% tannic acid rửa bao tử, cho uống lòng trắng trứng gà, giấm loãng hoặc nước chè (trà) đậm. Cũng có thể dùng giấm loãng 30 – 60ml gia ít nước gừng uống hoặc ngậm nuốt từ từ. Cũng có thể dùng gừng tươi gia đường sắc uống. Kết hợp các phương pháp cấp cứu triệu chứng. Nhưng tốt nhất vẫn nên đến bệnh viện và tuân thủ theo sự hướng dẫn của bác sĩ.